Agnostisizm, tanrıyı inkar veya kabul etmez. Evrenin bir yaratıcı tarafından var edilebileceğini düşünür ancak bunu açıklayamaz. Eğer bir yaratıcı yoksa da evren var olabilir, varsa da var olabilir, der. Tanrının varlığı bizler için bir şey değiştirmez de der. Ve ayrıca, deizm ile arasındaki en büyük fark; deizm’in tanrının var olduğunu bilmesi (daha doğrusu, inanması) ancak agnostisizm’in ‘tanrının varlığını veya yokluğunu bilemeyiz’i savunmasıdır.

Agnostisizm’in kurucusu kimdir?

Agnostisizm’in bir kurucusu olmamakla birlikte, ‘Agnostik’ kelimesi ilk olarak İngiliz biyalog Thamos Henry Huxley tarafından 1869 yılında kullanılmıştır. Elbette ilk agnostik Hurlex değildir. Eski çağlarda Yunan filozoflardan bazıları da ‘tanrının varlığı bilinemez’ demiştir. (bazı kaynaklara göre Sokrates de Agnostik’tir.)

Agnostisizm tam olarak nedir?

Agnostisizm tam olarak ‘bilmemek’ değildir. Agnostisizm, ‘bilmediğini bilmek’tir. Bilmek, bilgiyi elde etmektir. Bilginin elde edilişi ise felsefenin en temel konusudur. Bilgi nasıl elde edilir, hatta elde edilebilir mi? Eğer edilebilirse nasıl?

Sezgi

Farabi ve Gazali gibi ünlü İslam düşünürleri bilginin ‘sezgi’ ile elde edilebileceğini, akıl ile de doğrulanabileceğini öne sürmüştür. Gazali buna ‘kalp gözü’ der. “Kalp gözünüzü açın, o zaman Allah’ı göreceksiniz” demiştir.

Sezgi, yaratılış veya varoluşumuzu hissettiren duygulardır. Afrika’nın ortasındaki bir kabiledeki insanlar bunu hissedebilir mi? Bu bizim akıl aracılığı ile öğrendiğimiz ve isteklerimiz sonucu hissetmek istediğimiz bir olgu mudur, orası tartışmaya açıktır.

Deney

Sokrates, Platon ve Aristotales (Aristo Platon’un, Platon ise Sokrates’in öğrencisidir) gibi filozofların ortaya attığı bir olgudur. Bu olgu, bilgiyi elde edebilmek için o bilginin deneye tabi tutulması gerektiğini söyler. Metafiziksel (tanrı, cinler, melekler vs.) olgular deneye tabi tutulamayacağı için onlar yoktur veya varlığı bilinemez.

Akıl

Akıl, çoğu filozofa göre bilgiyi elde etmede en temel görevi üstlenir. Bazı filozoflar (Farabi, Gazali vd.) yaratıcının ilk olarak aklı yarattığını sonra evreni o aklın üzerine kondurduğunu düşünmüşlerdir. Akıl, her insanda eşittir. Her insan sezemez, deneyemez ancak akıl edebilir. Aklımız evreni algılamamızdaki en büyük madendir. Tek farkımız ise kazmalarımızı nasıl tuttuğumuzdur.

Sonuç olarak, agnostisizm; sezgiye güvenmez, deneyle sınırlandırmaz ve akılla yetinmez. Agnostik’in tek bildiği, hiçbir şey bilmediğidir.

Agnostik olduğu bilinen (veya bilinmeyen) ünlüler

• Albert Einstein (1879-1955), Yahudi asıllı Alman kuramsal fizikçi
• Edward Morgan Forster (1879-1970), İngiliz yazar
• Nikola Tesla (1856-1943), Sırp asıllı ABD’li mucit ve fizikçi
• Bill Gates (d. 1955), ABD’li iş adamı, Microsoft’un kurucusu
• Warren Buffett (d. 1930), ABD’li iş adamı
• Marie Curie (1867–1934), Polonya asıllı Fransız fizikçi
• Immanuel Kant (1724–1804), Alman filozof
• Charlie Chaplin (1889-1977), İngiliz sinema yönetmeni, oyuncu ve yazar
• Ludwig Wittgenstein (1889-1951), Avusturya asıllı Britanyalı filozof
• Milton Friedman (1912–2006), ABD’li ekonomist
• Larry King (d. 1933), ABD’li televizyon ve radyo sunucusu
• Sir David Attenborough (d. 1926), İngiliz natüralist
• Michelle Bachelet (d. 1951), Şili eski devlet başkanı
• Helen Clark (d. 1950), Yeni Zelanda eski başbakanı
• Charles Darwin (1809-1882), İngiliz natüralist
• Émile Durkheim (1858-1917), Fransız sosyolog
• Heinz Fischer (d. 1938), Avusturya cumhurbaşkanı
• Thomas Henry Huxley (1825-1895), agnostisizm terimini oluşturan İngiliz filozof ve biyolog
• Aleksander Kwaśniewski (d. 1954), Polonya devlet başkanı
• Ricardo Lagos (d. 1938), Şili eski devlet başkanı
• Bill Maher (d. 1956) ABD’li komedyen
• Protagoras (M.Ö. 481-M.Ö. 420), Antik Yunan sofist ve ilk büyük hümanist
• Epikür (M.Ö. 341-M.Ö. 270), Antik Yunan filozof
• Bertrand Russell (1872-1970), İngiliz filozof ve matematikçi
• Carl Sagan (1934-1996), ABD’li gökbilimci
• Mark Twain (1835-1910), ABD’li yazar
• Trey Parker (d. 1969), ABD’li komedyen ve South Park’ın iki yapımcısından birisi
• Matt Stone (d. 1971), Amerikalı-Yahudi komedyen ve South Park’ın iki yapımcısından birisi
• Irvin D. Yalom (d. 1931), ABD’li varoluşçu psikiyatrist
• Sean Penn (d. 1960), ABD’li aktör.
• Matt Groening (d. 1954), ABD’li çizgifilm yazarı
• Monica Bellucci (d. 1964), İtalyan oyuncu
• Neil deGrasse Tyson (d. 1958), ABD’li astrofizikçi
• Chen Ning Yang (d. 1922), Çin asıllı ABD’li fizikçi
• Albert Szent-Györgyi (1893-1986), Macar fizyolog
• Carolyn Porco (d. 1953), ABD’li gezegenbilimci
• Vladimir Prelog (1906-1998), Hırvat-İsviçreli kimyager
• Venkata Raman (1888-1970), Hint fizikçi
• Alfred Kastler (1902-1984), Fransız fizikçi
• Alexander von Humboldt (1769-1859), Alman doğabilimci ve kâşif
• Howard Walter Florey (1898-1968), Avustralyalı farmakolog ve patolog
• Clement Attlee (1883-1967), Britanyalı siyasetçi
• Karl Popper (1906-1994), Avusturya asıllı Britanyalı felsefeci
• Susan B. Anthony (1820-1906), ABD’li kadın hakları savunucusu
• Albert Camus (1913-1960), Fransız yazar ve filozof
• Franz Kafka (1883-1924), Yahudi yazar
• William Edward Burghardt Du Bois (1868-1963), ABD’li toplumbilimci
• Janusz Korczak (1878-1942), Polonyalı çocuk kitabı yazarı, pediyatrist ve pedagog
• Brad Pitt (d. 1963), ABD’li oyuncu
• Sting (d. 1951), İngiliz müzisyen
• Franz Schubert (1797-1828), Avusturyalı besteci
• John Key (d. 1961), Yeni Zelanda başbakanı
• Hannah Arendt (1906-1975), Yahudi asıllı Alman siyaset bilimci
• Jean Henry Dunant (1828-1910), İsviçreli yazar, iş adamı ve Kızılhaç Teşkilâtı’nın kurucusu
• Johannes Brahms (1833-1897), Alman besteci, piyanist ve orkestra şefi
• Cenk Uygur (d. 1970), Türk asıllı ABD’li gazeteci ve politika yorumcusu
• Lale Mansur (d. 1956), Türk sinema ve dizi oyuncusu
• Mete Tunçay (d. 1936), Türk siyaset bilimci ve tarih profesörü
• Osman Necmi Gürmen (d. 1927), Türk yazar
• Lawrence Krauss (d. 1954), Kanada asıllı ABD’li fizikçi ve evrenbilimci
• François Hollande (d. 1954), Fransa cumhurbaşkanı
• Stephen Jay Gould (1941-2002), ABD’li paleontolog, jeolog, zoolog, taksonom ve bilim tarihçisi
• George Gaylord Simpson (1902-1984), ABD’li taşılbilimci
• Martin Heidegger (1889-1976), Alman filozof
• James Joyce (1882 – 1941), İrlandalı şair
• Brian Greene (d. 1963), ABD’li fizikçi
• Isaiah Berlin (1909-1997), İngiliz filozof
• Jacob Bronowski (1908-1974), Polonyalı matematikçi, biyolog, tiyatro yazarı, şair ve mucit
• Wilhelm Reich (1897-1957), Avusturya asıllı ABD’li psikiyatrist ve psikanalist

Var mısın yok musun?

Varlık felsefesi, Agnostisizm tarafından ciddi şekilde tartışmaya açıktır. Güçlü Agnostisizm’e göre, öz bilincin (kendinin farkında olmak) öldükten sonra yok olması gerekir. Ve kendinin farkında olmayan insan (ölü insan) yok olmuştur. Güçlü Agnostisizm’e göre ‘yaşıyorum o halde varım’ demek daha doğrudur. Bu da Güçlü Agnostisizm’in yaşamdan sonra varoluş fikrine dair de -sıkı durun- hiç bir şey bilmediğini veya bilemeyeceği anlamına gelir.

Agnostisizm 2’ye ayrılır:

• Zayıf agnostisizm
• Güçlü agnostisizm

Zayıf agnostisizme göre tanrı var olabilir, ancak kesinliği yoktur. Agnostisizme göre tanrı var olabilir veya yok olabilir, bunların da bir kesinliği yoktur. Güçlü Agnostisizm’e göre ise tanrı yok olabilir, ancak kesinliği de yoktur.

Agnostik Teizm

Agnostik teistler tanrıya veya tanrılara inanır. Ancak bunun doğru veya yanlış olduğu konusunda şüphe ederler. Yani tanrı vardır ama tanrının bir tanımı ve ona inanmanın bir biçimi yoktur.

Agnostik Ateizm

Agnostik ateistler ise tanrıya veya tanrılara inanmaz. Ancak bunun doğru veya yanlış olduğu konusunda şüphe ederler. Yani tanrı yoktur ama tanrının var olma ihtimali de azımsanmayacak derecededir.

İgnostisizm

İgnostiklere göre, bir yaratıcı olabilir ancak onu anlamak (bilmek değil) imkansızdır. Ve onun varlığını veya yokluğunu tartışmak da anlamsızdır çünkü tanrı, bir tanımı veya bir varlığı/yokluğu olmayandır. İgnostisizm, Agnostisizm’in kuzenidir denebilir.

Apeteizm

Apeteizm, ignostisizm-in kardeşidir denebilir. Apeteizm, tanrının varlığını tartışmanın anlamsız olduğunu düşünür. Tanrının varlığı veya yokluğu evrende herhangi bir fiziksel değişime neden olmaz görüşündedir ve tanrının varlığı/yokluğu kendi hayatında önemsiz bir konudur.

Agnostisizm hakkında ne dediler?

“Sürekli kendinin takdir edilmesini isteyen bir tanrıya inanamam”
― Friedrich Nietzsche

“İnancı olana, hiçbir açıklama yetmez. İnancı olmayana da hiçbir açıklama yetmez.”
― Thomas Aquinas

“Bir şeylerin oluşu konusunda, bilimsel anlamda yeterli bilgiye sahibim. Ama tanrının olup olmadığı konusunda ise hiçbir bilgim yok”
― Bill Gates

Ayrıca:

Okuyunuz;

• Tanrı Yanılgısı (Charles Dickens)
• Agnostisicm (James Kirk Wall)

M. Endülüs Özbay

muhammedendulus@gmail.com

Bir önceki yazımız olan Bob Marley'i 10 Sözüyle Anlamak başlıklı makalemizde bob marley felsefesi, bob marley şarkıları ve bob marley sözleri hakkında bilgiler verilmektedir.